Włocławek jako "polskie Detroit" w książce dziennikarza z Włocławka. "To jest zderzenie wspomnień z rzeczywistością" [WYWIAD]

Upadek wielkich fabryk, podejrzane typki wystające w bramach, podróż cuchnącym autobusem - to wszystko można znaleźć w książce "Znikająca Polska" Piotra Witwickiego. Dziennikarz pokazał w nim Włocławek jako "polskie Detroit" - miasto, które nie poradziło sobie z dynamicznymi przemianami gospodarczymi i administracyjnymi z przełomu XX i XXI wieku.

Na półki księgarń trafiła właśnie książka "Znikająca Polska" Piotra Witwickiego. Dziennikarz pochodzący z Włocławka pokazuje rodzinne miasto jako przykład upadku miasta średniej wielkości. Jednego z ponad setki.

"Znikająca Polska" to opowieść o upadku włocławskiego przemysłu - celulozy, Nobilesu czy porcelany - oraz o skutkach przemian gospodarczych. To również opowieść o ludziach - np. byłym pracowniku celulozy, który po jej zamknięciu codziennie rano chodził do dawnego miejsca pracy, ostatnim parasolniku, który pracuje w swoim fachu, choć rynek zalewają tanie parasole z Chin, czy o alkoholiku ze Śródmieścia, który w pijackim widzie zamordował małą dziewczynkę.

Z autorem książki, Piotrem Witwickim rozmawiamy m.in. o tym, jak widzi Włocławek oraz czy nie obawia się tego, jak na wyłaniający się ze "Znikającej Polski" smutny obraz miasta zareagują jego mieszkańcy.

Skąd pomysł, żeby przez pryzmat rodzinnego miasta pokazać, co stało się z tym i wieloma innymi miastami w Polsce?

Piotr Witwicki: Myślę, że historie takich miast, jak Włocławek są nieopisane. Transformacja to nie tylko rozkwit drobnej przedsiębiorczości, ale i upadki wielkich zakładów. Reforma administracyjna, to nie tylko nowy podział Polski, ale i utrata prestiżu miast średniej wielkości. Był taki moment, że bezrobocie w powiecie włocławskich wynosiło ponad 30 procent. Ono się nie wzięło z kosmosu tylko było wynikiem konkretnych decyzji politycznych.

Pomyślałem, że historię transformacji można opowiedzieć przez pryzmat jednego miasta. Tak jak o krachu przemysłowym w USA opowiada się najczęściej przez pryzmat Detroit.

Jak długo trwała praca nad tą książką?

Za długo. Pewnie gdyby nie pandemia w ogóle bym jej nie skończył. W pandemii dwa razy trafiłem na kwarantannę. W związku z tym miałem czas, żeby skończyć książkę. Wcześniej obowiązki służbowe cały czas mnie odciągały od pracy. Było też kilka zwrotów akcji: jedno moje wydawnictwo upadło, następne zmieniło tematykę, którą się zajmuje. Dzięki temu miałem czas przemyśleć pewne rzeczy.

Czy to, że nie mieszkasz na stałe we Włocławku, przyjeżdżasz tu raz na jakiś czas i możesz z pewnego dystansu popatrzeć na miasto ułatwiało pracę?

Mam specyficzną perspektywę: urodziłem się i dorastałem we Włocławku, ale potem mieszkałem w Toruniu i Warszawie. Teraz najwięcej czasu spędzam w Krakowie. Wracam do Włocławka i kłują mnie w oczy rzeczy, do których mieszkańcy się już po prostu przyzwyczaili.

Zaczęło się od tego, że po operacji wzroku nie mogłem czytać książek, ani oglądać telewizji. Siedziałem u rodziców i chodziłem po mieście, bo nie miałem nic innego do roboty. Wtedy uświadomiłem sobie, że ilekroć idę na spacer, tylekroć trafiam na ruiny jakiejś fabryki. Stojąc w ruinach celulozy, na którą jeszcze wtedy można było wejść, pomyślałem, że nie mam zielonego pojęcia o historii tego miejsca, jego upadku. Pomyślałem, ze skoro jestem dziennikarzem, może warto byłoby to rozkminić. Jak już zacząłem o zgłębiać, okazało się, że nikogo specjalnie to nie interesowało przez te wszystkie lata. Była jakaś grupka sympatyków celulozy, ale miała charakter bardziej nostalgiczny, a mnie interesowało to z punktu widzenia gospodarczego czy z punktu widzenia samej transformacji.

Jak większość rzeczy w tej książce, te historie nie pochodziły z gazet wydawanych w tamtych czasach, tylko trzeba było rozmawiać z ludźmi.

O tym, że powstanie książka zdecydowało to, co zobaczyłem w miejscu Kina Bałtyk. Jako dzieciak szedłem tam na seans (jeden z pierwszych) i było to dla mnie miejsce magiczne. Wchodziło się do jakiejś bramy, było tajemniczo, amerykańskie seanse, wieczory filmowe… Teraz w tym miejscu jest jedna wielka ruina i śmietnik. W dodatku obok mocno patologiczne tematy. To jest zderzenie wspomnień z rzeczywistością. Zderzenie tego, co zapamiętałem ze szczęśliwej krainy dzieciństwa z brutalną ekonomią. To był cios. Męczyło mnie to. Pomyślałem, że trzeba to ludziom pokazać.

Ta książka budzi w czytającym wiele emocji. Ja jako osoba mieszkająca we Włocławku czułam duże przygnębienie, a nawet smutek. Jakie emocje towarzyszyły tobie w czasie pisania?

Pierwszy rozdział – tak się złożyło – zacząłem pisać w Wigilię, bo musiałem zostać sam w Warszawie z powodu pracy. Nie ukrywam, że jak skończyłem ten rozdział, musiałem zrobić dwa czy trzy miesiące przerwy, bo był dla mnie bardzo ciężki. Mimo tego, że wcześniej widziałem akta sądowe i było to za mną, kiedy się z tym zmierzyłem i zacząłem opisywać tę historię, musiałem zrobić sobie przerwę. To było dla mnie za trudne, za ciężkie.

Zaczynasz rzeczywiście z grubej rury…

Taka była idea!

Ale też ta pierwsza historia i cała książka jest napisana w taki sposób, że czytelnik otwierając książkę, nawet wiedząc, że jest to reportaż, odnosi wrażenie, że czyta książkę fabularną.

Już kilka osób pisało mi, że to jest trochę zbyt literackie. Dla mnie to nie ma znaczenia, czy to będzie esej, fabuła, czy reportaż. Generalnie jest mi wszystko jedno. Chciałem opowiedzieć jakąś historię i tak się złożyło, że tak ją opowiedziałem.

Reportersko oczywiście wszystko się zgadza, ale rzeczywiście językowo tam płynę. Jest reportaż kryminalny, społeczny, jest opowieść parasolnika, ale i totalnie oniryczne przeloty.

W tej książce są skumulowane wszystkie historie i miejsca najmniej ciekawe we Włocławku. Czy gromadząc ten materiał i później pisząc, zastanawiałeś się, jaka będzie reakcja włocławian na tę książkę? Nie boisz się, że mieszkańcy Włocławka obrażą się na to „polskie Detroit”?

Rafał Woś powiedział, że z czułością opisałem to miasto. To prawda. Ono jest dla mnie bardzo ważne.

Można zrobić, jak mówił Lech Wałęsa do Jerzego Turowicza w 1989 - „Stłucz pan termometr to nie będziesz miał gorączki". Można udawać, że pewnych zjawisk nie ma, ale one są. Oczywiście w książce one są skumulowane, ale na tym generalnie polega opowiadanie historii.

Nie jest tak, że jakoś specjalnie się boję. Mam też umiarkowaną wiarę w to, że ludzie zaczną się jakoś specjalnie rzucać na te książkę i czytać w ogóle cokolwiek, bo znam statystyki i wiem, jak wygląda w Polsce czytelnictwo.

Kilka osób do mnie napisało, że są bardzo wdzięczne, że ktoś opisał historie, które były kojarzone np. z fabryką Nobilesu czy fajansu. Mieszkańcy przekazywali to sobie z ust do ust, ale nikt tego nie spisał. Jak się popatrzy na gazety z tego okresu, to donosiły one o rzeczach mało istotnych, a nikogo nie interesowało to, że kilka tysięcy osób, traci pracę.

Czy wśród tych wszystkich negatywnych zjawisk i smutnych historii jest jakieś światełko w tunelu i nadzieja na przyszłość?

Wiele osób mnie pyta na to, czy jest szansa, żeby się coś poprawiło. Raporty PAN-u czy Klubu Jagiellońskiego są bezlitosne dla wszystkich miast średniej wielkości - Grudziądza, Wałbrzycha, Włocławka, Konina itd. Natomiast wszystko może się odwrócić. Popatrzmy jakie możliwości daje praca zdalna: ludzie nie muszą wyjeżdżać ze swoich rodzinnych miast. Są też inicjatywy, które się udają: na przykład wasz serwis internetowy. Macie fajną redakcję i podbijacie inne miasta. Trzymam za was kciuki.

Przyjedziesz ze "Znikającą Polską" na spotkania autorskie do Włocławka?

Tak, będą spotkania autorskie, w Warszawie, we Włocławku nawet ze trzy w tym jedno bardzo duże w Browarze B. Będą też spotkania w innych miastach średniej wielkości np. w Płocku.